Rzeszów - Miasto

Miasto od 2 VIII 1944 wolne od okupantów niemieckich otrzymało niezwykłą szansę rozwoju. Już w sierpniu 1944 Rzeszów awansował do rangi stolicy województwa. Tym samym – mimo zdobycia władzy przez komunistów – ziściły się plany administracyjne Polski Podziemnej (Delegatury Rządu). Wkrótce w związku z utratą przez powojenną Polskę Lwowa i ziem kresowych Rzeszów zaczął się przeistaczać w centrum administracyjno-kulturalne południowo-wschodniej Polski. Niemały wpływ na szybkie tempo rozwoju miało centralne położenie w regionie i stosunkowo duża odległość (150 km) od dużych miast: Krakowa i Lublina.

Obok funkcji czysto administracyjnych, kulturalnych, gospodarczych, od II poł. 1944 Rzeszów sprawował również mało chwalebną rolę ośrodka logistycznego w procesie „utrwalania władzy ludowej”. Przez krótki czas w mieście urzędował sowiecki gen. Karol Świerczewski, który prowadził nabór do III armii „ludowego” WP. Ze względu na silne tradycje konspiracji AK z okresu okupacji niemieckiej oraz rolę regionu rzeszowskiego w powojennym podziemiu niepodległościowym Rzeszów stał się jednym z ważniejszych centrów komunistycznego terroru. Tu jesienią 1944 wykonano pierwsze egzekucje z wyroków Polski „lubelskiej”. W mieście swoją siedzibę miał WUBP, tu także w 1946 rezydował sztab uczestniczącej w walkach z ukraińskim podziemiem wojskowej Grupy Operacyjnej „Rzeszów”. Ponurym symbolem tzw. „okresu stalinowskiego” stał się dla Rzeszowa i całego regionu zamek Lubomirskich, więzienie i miejsce kaźni. W l. 1944–56 przez cele zamku przewinęło się 30 849 więźniów, w dużej części byłych żołnierzy AK, działaczy WiN, członków PSL, Ukraińców oskarżanych o przynależność do UPA. Ponad 350 więźniów zostało rozstrzelanych bądź powieszonych. Innym przejawem dokonującej się w Rzeszowie „rewolucji” i wojny ideologicznej były kolejne – po okupacji niemieckiej – zmiany nazw ulic, placów, patronów szkół i zakładów przemysłowych. W tej akcji prym wiedli działacze PPR, a potem PZPR. Tylko w nielicznych przypadkach powrócono do nazw przedwojennych.

II poł. l. 40. przyniosła zakończenie procesu wstępnej odbudowy i usuwania zniszczeń wojennych. W 1949 oddano w mieście do użytku pierwsze izby mieszkaniowe z nowego budownictwa. 3 lata później przyłączono do Rzeszowa sąsiadujące tereny, powiększając tym samym ponad 4-krotnie obszar miasta (8 km kw. przed 1939). W l. 1950–60 w znaczący sposób zmodernizowane zostało rzeszowskie centrum. W szybkim tempie powstały nowe osiedla mieszkaniowe oraz wiele obiektów użyteczności publicznej. Wzniesione zostały wówczas gmachy Urzędu Wojewódzkiego, ówczesnego Komitetu Wojewódzkiego PZPR, a także siedziba Komendy Wojewódzkiej MO, Dom Kultury WSK, hala targowa, kino „Zorza”, Dom Handlowy „Delikatesy”, biurowiec Miastoprojektu, budynek Wyższej Szkoły Inżynierskiej, szpital MSW, stadion ZKS „Stal”, siedziba NOT, budynek Rzeszowskich Zakładów Graficznych (najnowocześniejszy w kraju), zespół obiektów sportowych WOSiR (hale i baseny). W l. 1960–63 pojawiły się pierwsze wieżowce (tzw. „punktowce”) przy ul. Hetmańskiej (ówcześnie Obrońców Stalingradu). Następnie budowane były os. Jarosława Dąbrowskiego (1950–55), XX-lecia PRL, Piastów i Baranówka I (1962–71), Tysiąclecia Państwa Polskiego (1963-1975), Pułaskiego (1973-1975), Baranówka II i III, Nowe Miasto, Gwardzistów (obecnie Kmity), a w l. 80. minionego stulecia Baranówka IV oraz KRN (obecnie Krakowska Południe). Największymi skupiskami mieszkalnymi w mieście stały się osiedla Baranówka oraz Nowe Miasto. W l. 1971 i 1977 dokonano kolejnego poszerzenia granic miasta. Wkrótce na większą skalę rozpoczęły się inwestycje z zakresu budownictwa jednorodzinnego; powstały os. Zimowit i Biała.

Równocześnie z planową urbanizacją rozbudowywano system komunikacji miejskiej; w l. 1969–70 w centrum Rzeszowa oddano do eksploatacji 2 wiadukty (wkrótce pojawił się nawet niezrealizowany plan rzeszowskiego „metra”, tj. linii tramwajowej łączącej Baranówkę z zakładami WSK). W 1956 zbudowano w mieście stację wodociągową, unowocześniono i przebudowano sieć gazową, kanalizacyjną, elektryczną i telefoniczną. W 1965 Rzeszów otrzymał nowy dworzec autobusowy. Przy okazji elektryfikacji linii kolejowej Kraków – Przemyśl został zmodernizowany i rozbudowany Dworzec Główny PKP. Pierwszy pociąg elektryczny wjechał do miasta 21 IX 1963. Rozwój gospodarczy Rzeszowa ukształtowała w znacznej mierze przedwojenna tradycja przemysłu lotniczego i związanego z nią programu budowy COP. W 1948 w kształtujących przemysłowe oblicze miasta rzeszowskich zakładach WSK–PZL przystąpiono do produkcji sowieckich silników lotniczych. W tym samym roku na terenie zniszczonej przedwojennej Fabryki Obrabiarek H. Cegielskiego uruchomiono Zakład Przemysłu Drutowego. Wiosną 1951 zakłady rozbudowano pod nazwą Rzeszowska Fabryka Sprzętu Gospodarczego.

W 1952 wyprodukowano w nich pierwszy w Polsce odkurzacz. Po 15 latach, w 1967, fabryka została przemianowana na Rzeszowskie Zakłady Elektromechaniczne „Predom-Zelmer”. Podstawą ekonomicznego rozwoju Rzeszowa w powojennych dekadach było zatem jego intensywne uprzemysłowienie. W l. 60. i 70. wybudowano kilkanaście nowych zakładów przemysłowych, m.in. Zakłady Mięsne, Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego „Alima” (nawiązujące nazwą do przedwojennej rzeszowskiej Fabryki Cukierków), Zakłady Graficzne, Przedsiębiorstwo Farmaceutyczne „Polfa”, Zakłady Automatyki Motoryzacyjnej, Zakłady Optyczne „Optores”, Fabrykę Wyrobów ze Srebra „Resovia Silver”, Zakłady Przemysłu Odzieżowego „Conres”. Na pocz. XXI w. zarejestrowanych w Rzeszowie było blisko 18 tys. podmiotów gospodarczych – w większości firm prywatnych. Pośród nich zdecydowaną większość stanowią firmy prywatne. W tej liczbie mieści się również kilkadziesiąt przedsiębiorstw zagranicznych lub spółek z udziałem kapitału zagranicznego. Do największych, znanych w Europie i na całym świecie firm rzeszowskich należą wciąż restrukturyzowane WSK–PZL, Zelmer, ICN Polfa Rzeszów SA, Alima Gerber SA.

Już w 1944, zaraz po zakończeniu okupacji niemieckiej, powołano rzeszowski Teatr Narodowy (od 1945 Teatr Ziemi Rzeszowskiej, po 1957 Państwowy Teatr im. Wandy Siemaszkowej). Na podstawie zarządzenia Ministra Kultury i Sztuki z 1954 powołano w Rzeszowie orkiestrę symfoniczną. Upaństwowiona w 1958, stała się podstawą do utworzenia 1 I 1967 Państwowej Filharmonii im. Artura Malawskiego. Na pocz. 1974 Filharmonia została przeniesiona do nowego budynku z dużą salą koncertową. Od 1969 Rzeszów jest centrum Światowych Festiwali Polonijnych Zespołów Folklorystycznych.

W 1951 powstał zalążek rzeszowskiego ośrodka akademickiego – Wieczorowa Szkoła Inżynierska. Samodzielna uczelnia techniczna – Wyższa Szkoła Inżynierska – została ostatecznie powołana w czerwcu 1963. W październiku tego roku utworzono Studium Terenowe Wydziałów Filologiczno-Historycznego i Matematyczno-Fizycznego, które stanowiło wydzieloną część krakowskiej WSP. W r. ak. 1964/65 kształciło się w nich 330 studentów. Wkrótce sukcesem zakończyły się starania władz województwa dążących do usamodzielnienia również tej placówki. Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z 30 VIII 1965 powstała w Rzeszowie Wyższa Szkoła Pedagogiczna. Jeszcze w 1959 utworzono w Rzeszowie punkt konsultacyjny Zawodowego Studium Administracyjnego UMCS. Po 10 latach powołana została Filia UMCS w Rzeszowie. W wrześniu 1974 rzeszowska WSI została przekształcona w Politechnikę Rzeszowską im. Ignacego Łukasiewicza; uczelnię, która jako jedyna w kraju kształci pilotów lotnictwa cywilnego. Rok wcześniej, w czerwcu 1973, otwarto w Rzeszowie Wydział Zamiejscowy (potem filię) krakowskiej Akademii Rolniczej.

Od 1976 funkcjonował w Rzeszowie Zespół (Katedra) Nauczania Klinicznego krakowskiej Akademii Medycznej (przekształcony w Instytut Medycyny Klinicznej, został zlikwidowany w 1991). Przy współpracy i zaangażowaniu władz miasta w 1993 powołana została Fundacja Rozwoju Ośrodka Akademickiego. Jej głównym zadaniem było utworzenie w Rzeszowie uniwersytetu. W tym samym roku do grona uczelni Rzeszowa dołączyło Wyższe Seminarium Duchowne. Wiosną 1996 zgodę na prowadzenie działalności uzyskała Wyższa Szkoła Informatyk i Zarządzania, a niedługo potem kolejna prywatna uczelnia zawodowa Wyższa Szkoła Zarządzania, powołana pod patronatem warszawskiej SGH. 1 IX 2001 zainaugurował działalność Uniwersytet Rzeszowski, powołany przez Sejm RP. Obecnie w Rzeszowie funkcjonuje 5 wyższych uczelni (PRz, UR, WSD, WSIiZ, WSPiA). W związku z tym, że mieszkańcy miasta i regionu wciąż z zapałem podnoszą poziom wykształcenia w ich murach kształci się łącznie ok. 60 tys. studentów. Niewiele mniej niż studentów jest aktualnie uczniów rzeszowskich szkół podstawowych, gimnazjów i innych placówek oświatowych.

Brak tradycji akademickich i robotniczo-chłopskie pochodzenie sporej części mieszkańców miasta wpływało na jego pozycję w PRL. W l. 50., 60. i 70. Rzeszów zdawał się być swego rodzaju ostoją systemu realnego socjalizmu. O politycznym obliczu miasta decydowała postawa znanych rzeszowskich komunistów z Władysławem Kruczkiem na czele. Należy jednak przyznać, iż partyjni włodarze Rzeszowa dbali o jego rozwój. Rok 1968 nie przyniósł żadnych wydarzeń w Rzeszowie. Dopiero co powstałe uczelnie – WSI oraz WSP – powoli budowały tradycje akademickie. Rzeszowscy „żacy” nie przyłączyli się do protestów studentów Warszawy czy Krakowa. Liczne i masowe były natomiast wyrazy poparcia udzielanego przez pracowników wielu zakładów Rzeszowa towarzyszowi „Wiesławowi” (W. Gomułce). Przez miasto wiodła też jedna z tras sowieckich wojsk interweniujących w sierpniu 1968 w Czechosłowacji.

Dekada l. 70. przyniosła miastu sporo korzystnych zmian, ale i pomnożyła poważne problemy mieszkańców. Podstawową – ogólnopolską – bolączką był niedowład handlu detalicznego, braki zaopatrzenia, np. w artykuły spożywcze. W sierpniu 1980 do ogólnopolskiej fali strajkowej przyłączyły się rzeszowskie MPK, PKS i WSK, największy zakład w mieście. 12 IX 1980 powołano Międzyzakładowy Komitet Założycielski (MKZ) NSZZ „Solidarność” z siedzibą w WSK. Jego przewodniczącym został Antoni Kopaczewski. Do końca 1980 struktury „Solidarności” powstały w większości przedsiębiorstw miasta. O Rzeszowie było głośno, kiedy od 2 stycznia do 19 lutego 1981 członkowie NSZZ „Solidarność” i nielegalnej jeszcze wówczas „Solidarności” rolników prowadzili strajk okupacyjny w Domu Kolejarza (siedzibie byłej WRZZ). Akcja doprowadziła do podpisania tzw. porozumień rzeszowsko-ustrzyckich. Batalia (strajk okupacyjny) o rejestrację Niezależnego Zrzeszenia Studentów toczyła się we wszystkich rzeszowskich uczelniach. Swoistym symbolem ery „Solidarności” z l. 1980–81 w Rzeszowie stała się likwidacja więzienia na zamku Lubomirskich. Miejscem patriotycznych manifestacji mieszkańców miasta (np. 11 listopada) był rzeszowski Rynek z odsłoniętym w październiku 1980 pomnikiem Tadeusza Kościuszki. Po wprowadzeniu stanu wojennego Rzeszów stał się istotnym punktem oporu społecznego. W wielu zakładach miasta powstały Tajne Komisje Zakładowe.

W 1982 zawiązała się podziemna Regionalna Komisja Wykonawcza „S”, która kierowała związkiem w całym regionie Polski południowo-wschodniej. Konspiracyjny kolportaż opierał się na publikacjach miejscowych oraz drukach z innych regionu kraju. Przy kościele oo. Bernardynów zainicjował działalność Komitet Pomocy Internowanym, Aresztowanym, Skazanym i Pozbawionym Pracy oraz Ich Rodzinom (przemianowany później na Zespół Charytatywno-Społeczny). W więzieniu w podrzeszowskim Załężu mieścił się jeden z większych ośrodków internowania. W okresie stanu wojennego Rzeszów był miejscem kilku dużych demonstracji, podczas których dochodziło do starć manifestantów z ZOMO (3 V 1982; 31 VIII 1982; 1 i 3 V 1983; 3 V 1984). Akcje pacyfikacyjne sił porządkowych ułatwiała bliskość specjalnego ośrodka szkoleniowego MO (ZOMO) w Zaczerniu. 31 VIII 1988 wznowił w Rzeszowie jawną działalność Komitet Organizacyjny „Solidarność”. Wkrótce działająca nadal w podziemiu RKW utworzyła jawne Biuro Informacyjno-Koordynacyjne NSZZ „Solidarność” Regionu Rzeszowskiego. 17 IV 1989 rzeszowska struktura „S” została ponownie zarejestrowana.

Bogata w ważne dla miasta wydarzenia była ostatnia dekada XX w.; przyniosła nie tylko ewolucję polityczną i restrukturyzację gospodarczą, ale spowodowała również głębokie przemiany świadomościowe. 2 VI 1991 w ramach kolejnej pielgrzymki do Ojczyzny przebywał w Rzeszowie papież Jan Paweł II. Podczas nabożeństwa, w którym uczestniczyło prawie milion osób, Ojciec Święty beatyfikował ks. bp. Józefa Sebastiana Pelczara. Miarą awansu miasta było powołanie 25 III 1992 przez zwierzchnika Kościoła powszechnego diecezji rzeszowskiej. Rzeszów został jej stolicą, a kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa podniesiono do rangi katedry. Pierwszym biskupem nowo powstałej diecezji mianował Ojciec Święty bp. Kazimierza Górnego. Biskupem pomocniczym został ks. bp Edward Białogłowski. W 1992 na starym miejscu stanął odtworzony pomnik Leopolda Lisa-Kuli. We wrześniu 1993 odsłonięto w Rzeszowie pierwszy w kraju pomnik związanego z miastem gen. Władysława Sikorskiego. Od końca 1997 Rzeszów ma swój hejnał odgrywany z miejskiego ratusza.
Dziś Rzeszów jest największą aglomeracją południowo-wschodniej Polski, jej niekwestionowanym centrum, liczy 185 tys. mieszkańców, zajmuje obszar 118 km kw., od 1999 jest stolicą województwa podkarpackiego, stanowi również powiat grodzki. W pobliskiej Jasionce stolica województwa dysponuje lotniskiem odpowiadającym standardom międzynarodowym. Obok Filharmonii działa w Rzeszowie 4 kina, 9 teatrów, 10 muzeów, czynnych jest 28 bibliotek. W mieście funkcjonuje kilkadziesiąt instytucji kultury fizycznej. Rzeszowską tradycją stały się Światowe Festiwale Polonijnych Zespołów Folklorystycznych, największe tego typu na świecie.

Cywilna służba zdrowia w Rzeszowie obejmuje 6 przychodni specjalistycznych oraz 7 szpitali z ponad 1800 łóżek szpitalnych. Od wielu już lat w mieście funkcjonuje rzeszowski Oddział Telewizji Polskiej S.A., a także –7 rozgłośni radiowych. W Rzeszowie ukazuje się kilkanaście tytułów prasowych. Szczęśliwie omijają Rzeszów, pozostając dotąd zjawiskami marginesowymi, uciążliwe patologie społeczne, w tym przestępczość zorganizowana. Miasto uchodzi za jedno z bezpieczniejszych w kraju. Jednym z najpoważniejszych problemów jest natomiast bezrobocie; na pocz. XXI w. stopa bezrobocia w mieście wynosiła około 8,5 %. Od 1991 władze Rzeszowa sukcesywnie podpisują umowy o współpracy z miastami partnerskimi. Wśród nich znajdują się: Bielefeld (Niemcy), Klagenfurt (Austria), Buffalo, Gainesville (USA), Koszyce (Słowacja), Lwów, Łuck i Iwano-Frankiwsk (Ukraina), Nyíregyháza (Węgry), Lamia (Grecja), Satu Mare (Rumunia) i Fangczengang (Chiny). Niezaprzeczalnym atutem Rzeszowa, szczególnie w dobie starań o członkostwo w Unii Europejskiej, jest położenie geograficzne. Rola stolicy regionu południowo-wschodniej Polski, bliskość granic z Ukrainą, Słowacją, a także z Węgrami, Rumunią i Białorusią, korzystne połączenia komunikacyjne na skrzyżowaniu szlaków biegnących z północy na południe i z zachodu na wschód – wprost „zmuszają” Rzeszów do przyjęcia roli ośrodka wielkomiejskiego o międzynarodowym znaczeniu. Tę szansę zdaje się Rzeszów wykorzystywać jako miejsce spotkań przywódców oraz przedsiębiorców kilku sąsiadujących krajów.

Grzegorz Ostasz, Encyklopedia Rzeszowa

do góry
Sklep jest w trybie podglądu
Pokaż pełną wersję strony
Sklep internetowy Shoper.pl